🔸این یادداشت خلاف جهت جریان اصلی فکری و رسانه‌ای در مشکین‌شهر است که در آن محدودیتهای منابع آب سطحی مشکین‌شهر و آبادی‌های اطراف آن را از جنبه ظرفیت زیستی، به صورت خلاصه مورد بررسی قرار گرفت. بدیهی است که این محدودیت‌ها از دیدگاه منابع آب تجدیدپذیر حوزه آبخیز خیاوچای نوشته شده است و از منظر سایر دیدگاهها قابل بحث و نقد میباشد.
۱️⃣مسئله سرشاخه‌های منابع آب: در سالهای گذشته در حوزه آبخیز خیاوچای، تعداد محدودی استخر آبدرمانی موجود بود. در سالهای اخیر با توسعه نامتقارن در کنار حجم عظیمی از تخریب در بالادست حوضه که به فرسایش و هدررفت رواناب منجر می‌شود، حدود ۱۰ مجمتع آبدرمانی و گردشگری نیز در حال بهره‌برداری است. آب سرد شیرین تمامی این مجتمعها از طریق لوله از چشمهها و منابع آب سطحی حوضه تامین می‌شود. بخشی از آب برداشتی، به مصرف شرب و فضای سبز میرسد و قسمت عمده پس از ترکیب با آبگرم و استفاده در استخرها با انواع مواد شوینده به صورت فاضلاب در رودخانه‌های جاری، رها می‌شود. اگر چه رودخانهها در شرایط عادی و سیلابی دارای توان خودپالایی است، اما با انباشتگی تدریجی آلایندههای آب سطحی (اوتریفیکاسیون) از یک طرف و آلودگی تدریجی آب زیرزمینی در بالادست و طبعات آن در پاییندست از طرف دیگر، پیامدهای منفی زیست محیطی آن قابل انتظار است. با صرف نظر از این تبعات، تخصیص منابع آبی در سرشاخه‌ها به سرمایه گذاریهای عمدتا شخصی، به کمبود آب در پاییندست دامن می‌زند.
۲️⃣مسئله اورتوریسم (گردشگری انبوه): گردشگری در کنار مزایای بسیاری که دارد، جنبه‌های تاریک و تبعات منفی نیز دارد که از آن با عنوان اورتوریسم یاد می‌شود. اورتوریسم به معنای ازدحام بیش از حد و مخرب گردشگران در یک زمان و مکان است. با توجه به اقلیم منطقه ما، حضور گسترده گردشگران با فصل کمبود و تنش آبی در اراضی کشاورزی، همزمان است. با صرف نظر از سایر جنبه‌های منفی اورتوریسم، تنها به نمونهای از فشار اورتوریسم بر منابع آبی مشکین‌شهر اشاره می‌شود. بر اساس یک برآورد ساده بر مبنای آمار و اطلاعات، بخش مصرف خانگی (شرب و بهداشت) در مشکین‌شهر به طور متوسط با برداشت ۳۰۰ لیتر بر ثانیه، در حدود ۲۶ هزار متر مکعب در روز و بخش کشاورزی در یک روز تابستانی با برداشت ۵۲۰ لیتر بر ثانیه در خروجی حوضه خیاوچای (دهنه)، حدود ۴۵ هزار متر مکعب از مصرف آب سطحی خیاوچای را به خود اختصاص دادهاند. سال گذشته بر اساس آمار رسانه‌ای (فرمانداری مشکین‌شهر)، در نیمه نخست سال، بیش از سهونیم میلیون گردشگر به شهرستان وارد شده است. با صرف نظر از نیاز آبی افزون بر سرانه گردشگران، بر پایه مصرف سرانه آب در ایران (۱۵۵ لیتر در روز)، این تعداد گردشگر حداقل به حدود ۵۴۳ هزار متر مکعب آب جهت مصارف شرب و بهداشتی نیاز دارد. این مقدار نیاز آبی شرب و بهداشتی گردشگران، معادل ۲۱ روز مصرف آب خانگی شهری یا ۱۲ روز مصرف آب کشاورزی خیاوچای است. بخشی از این نیاز آبی شرب و بهداشتی به جای جیره‌بندی، در بحرانیترین شرایط زراعی، از حقآبه کشاورزی برداشت می‌شود.
یک مقایسه ساده منابع آب ایران با کشور توریستی ترکیه نشان میدهد که ایران با ۴۶ میلیارد مترمکعب کل آب قابل تنظیم رودخانه‌های آن (چیت‌چیان وزیر وقت نیرو) در مقایسه با تنها یک سد آتاتورک با حجم مخزن حدود ۴۹ میلیارد متر مکعبی، از توان کمتری برای فائق آمدن بر تبعات اورتوریسم از منظر منابع آبی برخوردار است.
۳️⃣مسئله سوء مدیریت در تخصیص منابع آب سطحی کشاورزی: تخصیص منابع آب سطحی کشاورزی خیاوچای به این صورت است. روستای میرکندی، بالیجا (میرک)، قرهباغلار، نصیر آباد و قرهدرویش هر کدام ۱ سهم، نهر مشترک پریخان، قورت‌تپه و پادگان ۴ سهم (۲٫۵ سهم پریخان، ۱ سهم قورت‌تپه و ۰٫۵ سهم پادگان) مشکین‌شهر ۴ سهم، جبدرق و ورغول فقط در فصل بهار حق برداشت دارند.
در واقع با وجود تغییر کاربری و محدود شدن اراضی کشاورزی شهری، بخش اعظمی از منابع آبی از جوامعی که به شدت وابسته به فعالیت کشاورزی است، دریغ می‌شود و همچنان حقآبه کشاورزی شهری، بر اساس اراضی زراعی اصلاحات اراضی ۱۳۴۱، با سهم ۴ برابری اختصاص مییابد. به این ترتیب واضح است که بین عرضه و تقاضای آب، تعادلی وجود ندارد.
۴️⃣مسئله افت و هدرفت انتقال سنتی آب: افت آب در نتیجه هرزآب و تلفات ناشی از تبخیر به ویژه با گرمایش جهانی و گرم شدن ملموس هوا در فصل گرم در شهرستان مشکین‌شهر در سالهای اخیر، به یکی از مسائل مهم کشاورزی تبدیل شده است؛ به طوریکه گفته می‌شود ۴۰ درصد هدررفت آب در بخش کشاورزی و باغداری ناشی از روش‌های سنتی انتقال آب است (طهماسبی، معاون باغبانی وزیر جهاد کشاورزی). با توجه به پیامدهای بسیار شدید بحران آب به ویژه در مناطق مرکزی ایران، موضوع تدوین برنامه و تخصیص اعتبارات در سطح ملی برای مدیریت آب، میتواند فرصتی برای منطقه باشد که از این منابع، در جهت مدیریت بهینه منابع آب و حفاظت از محیط زیست بهرهمند شود. از سوی دیگر کشاورزان با مشاهده افت و تلفات آب در مرحله انتقال آب به مزارع، از انگیزه کافی برای مکانیزاسیون آبیاری در مزارع برخوردار نیستند و به نظر میرسد که انتقال آب با شیوههای بهینه و برخورداری از منافع زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی آن در میان مدت با افزایش انگیزه و توان مالی کشاورزان به مکانیزاسیون آبیاری در مزارع نیز، منجر شود.
✒️نگارنده: علی قاسمی
مهندس قاسمی عزیز .تشکر از مطالب زیبایتان .امیدوارم مورد استفاده مسوولین ذیربط قرار گیرد .